انواع اضطراب: طبقه‌بندی، علائم، علل، تشخیص، درمان و مدیریت جامع و به‌روز

اضطراب (Anxiety) یک پاسخ طبیعی بدن به تهدید است که با احساس نگرانی، تنش عضلانی و علائم جسمی مانند تپش قلب همراه است. وقتی این پاسخ شدید، پایدار (>۶ ماه) یا ناتوان‌کننده شود، به اختلال اضطرابی (Anxiety Disorders) تبدیل می‌شود – شایع‌ترین گروه اختلالات روانی با شیوع مادام‌العمر ۳۰-۳۳ درصد جهانی (WHO, ۲۰۲۴) و بار اقتصادی ۱ تریلیون دلار سالانه. طبق DSM-5-TR (۲۰۲۲) و ICD-11 (۲۰۲۱)، اضطراب‌ها بر اساس محرک، الگو و شدت طبقه‌بندی می‌شوند و همبودی بالایی با افسردگی (۵۰-۶۰ درصد)، سوءمصرف مواد (۳۰ درصد) و بیماری‌های جسمی (قلبی RR ۱.۵-۲.۶) دارند. در این مطلب، به تاریخچه و مدل‌های نظری، تعریف و تفاوت با ترس، انواع اصلی با جدول مقایسه و مثال‌های بالینی، علائم با چرخه معیوب، علل و مسیرهای نوروبیولوژیکی، عوامل خطر و میانجی، تشخیص افتراقی با ابزارها، درمان با الگوریتم و مقایسه، عوارض دقیق، پیشگیری و مدیریت عود، گروه‌های خاص، جنبه‌های فرهنگی/اجتماعی/اقتصادی در ایران، آمار به‌روز، تحقیقات اخیر، محدودیت‌ها، سؤالات متداول و منابع حمایتی می‌پردازیم. اطلاعات بر اساس APA (۲۰۲۴)، NICE (۲۰۲۴)، متاآنالیزهای Leichsenring et al. (۲۰۲۴ در World Psychiatry)، Kessler et al. (۲۰۲۳) و مطالعات ایرانی (دانشگاه علوم پزشکی ایران، ۱۴۰۳؛ وزارت بهداشت، ۱۴۰۲) تدوین شده است.

تاریخچه، تکامل طبقه‌بندی و مدل‌های نظری

• تاریخچه: مفهوم اضطراب از هیپوکران (قرن ۴ ق.م: “هیستری”) تا فروید (۱۸۹۵: اضطراب نوروتیک به عنوان انرژی سرکوب‌شده) و پاولف (۱۹۰۰s: شرطی‌سازی کلاسیک برای فوبیا). مدل‌های رفتاری اسکینر (عامل) و شناختی بک (۱۹۶۰s: افکار خودکار منفی).
• تکامل طبقه‌بندی: DSM-I (۱۹۵۲: واکنش‌های روان‌نژندی) → DSM-III (۱۹۸۰: اولین جداسازی) → DSM-5 (۲۰۱۳: جداسازی OCD/PTSD) → DSM-5-TR (۲۰۲۲: افزودن ویژگی‌های فرهنگی).
• مدل‌های نظری:
  • بیولوژیکی: hyperactivity آمیگدال، کمبود GABA.
  • شناختی: intolerance of uncertainty (GAD)، safety behaviors (پانیک).
  • تکاملی: اضطراب به عنوان مکانیسم بقا (ترس از شکارچی → فوبیا مدرن).
  • یکپارچه: ژن-محیط (epigenetics: استرس کودکی → بیان ژن اضطراب).

تعریف کلی، تفاوت با ترس و چرخه معیوب

• ترس: پاسخ فوری به تهدید واقعی (سمپاتیک: fight-or-flight).
• اضطراب: پیش‌بینی تهدید نامشخص؛ مزمن، غیرنسبی.
• چرخه معیوب (نمودار ساده):
  text

  محرک (مثلاً سخنرانی) → فکر فاجعه‌ساز ("همه مسخره‌ام می‌کنند") → احساس (تپش قلب، تعریق) → رفتار اجتنابی (لغو) → تقویت چرخه (تسکین موقت، اما اضطراب ↑ بلندمدت)

علائم مشترک: نگرانی بیش از حد، بی‌قراری، خستگی، تمرکز ضعیف، تحریک‌پذیری، تنش عضلانی، خواب مختل.

انواع اختلالات اضطرابی

جدول مقایسه با مثال‌های بالینی واقعی:

علائم جسمی/شناختی و ابزار خودارزیابی

• جسمی: تعریق، لرز، گیجی، درد شکم (فعال‌سازی سمپاتیک).
• شناختی: فاجعه‌سازی، rumination.
• نمونه GAD-7 (امتیاز ۰-۳ برای هر سؤال، مجموع >۱۰ = متوسط):
  1. احساس عصبی/مضطرب (چند روز گذشته؟) … (لینک کامل فارسی: behdasht.gov.ir/GAD7). تفسیر: ۵-۹ خفیف، ۱۰-۱۴ متوسط، ۱۵+ شدید.

علل، عوامل خطر و مسیرهای نوروبیولوژیکی/میانجی

• بیولوژیکی: ژنتیک (heritability ۳۰-۵۰ درصد؛ GWAS ۲۰۲۴: ۲۰۰+ ژن مشترک با افسردگی)؛ fMRI: آمیگدال hyperactive، prefrontal hypoactive.
• روان‌شناختی: شرطی‌سازی، افکار منفی.
• محیطی: ACEs (RR ۳-۵)، استرس مزمن.
• میانجی‌ها: خواب ضعیف → اضطراب ↑ (چرخه)؛ التهاب (CRP ↑ در PTSD)؛ رفتارهای ایمنی (اجتناب → تقویت).
• عوامل خطر: زنان (۲-۳ برابر)، سابقه خانوادگی، کم‌درآمدی، تروما.

تشخیص، افتراقی و محدودیت‌ها

• ابزار: GAD-7/SCID-5؛ آزمایش خون (تیروئید، کافئین).
• افتراقی: افسردگی (anhedonia)، hyperthyroidism، مواد.
• محدودیت‌ها: overdiagnosis کودکان (اضطراب طبیعی vs. اختلال)؛ comorbid ADHD/اوتیسم (۵۰ درصد همپوشانی).

درمان با الگوریتم و مقایسه

الگوریتم NICE (گام‌به‌گام):

1. خفیف: خودیاری/آموزش (اپ/کتاب).
2. متوسط: CBT گروهی یا دارو.
3. شدید: CBT فردی + SSRI + نظارت.
4. مقاوم: ERP/TMS/کتامین.

جدول مقایسه درمان‌ها (اندازه اثر d):

• نوین: tele-CBT (۸۵ درصد حضوری)؛ tDCS خانگی.

عوارض، همبودی‌ها و پیشگیری/عود

جدول عوارض:

• همبودی: افسردگی ۶۰ درصد، ADHD کودکان.
• پیشگیری: برنامه‌های مدرسه‌ای (کاهش ۲۵-۴۰ درصد)؛ غربالگری سالانه.
• عود: ۴۰-۷۰ درصد؛ booster CBT + سبک زندگی (ورزش، خواب hygiene).

گروه‌های خاص و جنبه‌های فرهنگی/اجتماعی/اقتصادی در ایران

• کودکان: بازی‌درمانی؛ اضطراب جدایی ۶ درصد.
• نوجوانان: گروه‌درمانی SAD.
• سالمندان: GAD + درد مزمن.
• ایران: somatization ۶۵-۷۵ درصد (درد قفسه سینه به جای پانیک؛ مطالعه ۱۴۰۳ n=۳۰۰۰)؛ زنان ۳ برابر (فشار نقش/اقتصادی)؛ مردان تأخیر به دلیل انگ (مراجعه ۱۲ ماه دیرتر)؛ عوامل محلی: تورم → GAD ↑ ۴۵ درصد، زلزله → PTSD ۲۰-۳۵ درصد بازماندگان؛ مذهب: دعا coping مثبت، اما جایگزین درمان نشود. دسترسی: CBT دولتی رایگان، خصوصی ۴۰۰-۷۰۰ هزار/جلسه؛ بیمه محدود به داروهای ژنریک.

آمار به‌روز

• جهانی: ۳۰۱ میلیون (۴ درصد جمعیت)؛ زنان ۴.۶ درصد vs. مردان ۲.۶ درصد (WHO, ۲۰۲۴).
• ایران: شیوع ۲۲-۲۶ درصد (ملی ۱۴۰۳، n=۶۰,۰۰۰)؛ فوبیای خاص کودکان ۱۲ درصد؛ افزایش ۵۵ درصد پس از کووید/تحریم.

تحقیقات اخیر و پیشرفت‌ها

• کووید-۱۹: اضطراب طولانی در ۲۲ درصد (Long Anxiety؛ Lancet, ۲۰۲۳).
• نوین: MDMA-assisted برای PTSD (فاز ۳، کاهش ۷۰ درصد)؛ AI چت‌بات Woebot (GAD خفیف d=۰.۶۵).
• ژنتیک: پلی‌ژنیک اسکور پیش‌بینی ۱۵ درصد واریانس (۲۰۲۴).

سؤالات متداول (FAQ)

• تفاوت اضطراب با OCD/PTSD؟ OCD: اجبار برای کاهش وسواس؛ PTSD: تروما-محور.
• بنزوها ایمن؟ کوتاه‌مدت (۲-۴ هفته)؛ خطر وابستگی.
• درمان دیجیتال کجا؟ اپ‌های فارسی “روان‌یار” یا Headspace ترجمه‌شده.

منابع حمایتی

• ایران: ۱۲۳ (اورژانس اجتماعی)، ۱۴۸۰ (بهزیستی)، انجمن روان‌پزشکی ایران (ipsychiatry.ir)، GAD-7 فارسی (behdasht.gov.ir)، کلینیک‌های دانشگاهی، ویدیوهای آموزشی وزارت بهداشت در آپارات.
• جهانی: Anxiety Canada (anxietycanada.com)، NIMH، اپ MoodKit.
• کتاب‌ها: “Dare: The New Way to End Anxiety” (McDonagh, ۲۰۱۵)؛ مقالات فارسی در SID.ir (جستجو: اختلالات اضطرابی).